Η πραγματική αιτία πίσω από την αύξηση της παχυσαρκίας παγκοσμίως

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας εκτιμά ότι η παχυσαρκία παγκοσμίως έχει υπερδιπλασιαστεί από το 1980, και ότι το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού ζει πλέον σε χώρες όπου η παχυσαρκία ευθύνεται για περισσότερους θανάτους από ότι το μεγαλύτερο από το κανονικό βάρος (2015). Σύμφωνα με εκτιμήσεις του Διεθνούς Ινστιτούτου McKinsey σχεδόν το ένα τρίτο του πληθυσμού της γης είναι υπέρβαρο, ενώ  η παχυσαρκία ευθύνεται για περίπου 5% των θανάτων σε όλο τον κόσμο (Dobbs et al 2014).

Τα μέσα ενημέρωσης, οι ειδικοί αλλά και οι οικονομικές και ιατρικές έρευνες εστιάζονται εμφατικά στην αύξηση της κατανάλωσης τροφών ως κύριας αιτίας για την άνοδο της παχυσαρκίας. Αρκετές σοβαρές μελέτες υποστηρίζουν αυτή την άποψη και την τεκμηριώνουν με τέσσερις αποδείξεις:

– Οι τιμές των τροφίμων έχουν μειωθεί σημαντικά τα τελευταία 30 χρόνια

– Οι πραγματικές δαπάνες για τρόφιμα έχουν αυξηθεί

– Δαπάνες για κάποια είδη τροφών υψηλού θερμιδικού φορτίου, όπως fast food, έτοιμα γεύματα, γλυκά και αναψυκτικά έχουν αυξηθεί και τέλος,

– Έχει σημειωθεί αξιοσημείωτη αύξηση στις θερμίδες, σύμφωνα με δεδομένα που αφορούν τις τροφές για ανθρώπινη κατανάλωση (το σύνολο των τροφών που παράγονται, συμπεριλαμβανομένων των εισαγωγών και εξαιρώντας τις εξαγωγές, μείον τις τροφές που χρησιμοποιούνται για ζωοτροφές, καλλιέργειες, βιομηχανικές χρήσεις και απόβλητα).

Παρότι και οι τέσσερις παρατηρήσεις είναι σωστές, η πραγματικότητα είναι πιο σύνθετη. Σε νέα έρευνα, που χρησιμοποίησε δεδομένα από έρευνα της Βρετανικής κυβέρνησης για πάνω από 30 χρόνια (από το 1980 μέχρι το 2013) σχετικά με τις δαπάνες των οικιακών χρηστών για φαγητό, μαζί με διατροφικές πληροφορίες, δίνεται μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα του τρόπου με τον οποίο το θερμιδικό περιεχόμενο των τροφών που αγοράζουν οι οικιακοί χρήστες μεταβάλλεται σε βάθος χρόνου.

Παραδόξως, διαπιστώνεται ότι οι τροφές που αγοράζουν οι καταναλωτές σε σύνολο θερμίδων έχει μειωθεί σημαντικά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες. Ξεχωρίζουν δύο περίοδοι: 1980-2007, όταν οι τιμές των τροφίμων έπεφταν και μετά την Μεγάλη Ύφεση (2008-2013) όταν οι τιμές των τροφίμων αυξήθηκαν παγκοσμίως και τα πραγματικά εισοδήματα συρρικνώθηκαν για πολλούς ανθρώπους.

Ένας σημαντικός λόγος για αυτή την μείωση των θερμίδων παράλληλα με την αύξηση στις δαπάνες είναι ότι τα νοικοκυριά απομακρύνονται από το σπιτικό φαγητό και προσανατολίζονται στο έτοιμο φαγητό, που είναι πιο ακριβό. Ο άλλος λόγος είναι ότι σημειώθηκε πτώση στις αγορές κάποιων τροφών πλούσιων σε θερμίδες, όπως το κόκκινο κρέας, το πλήρες γάλα, το βούτυρο και οι μαρμελάδες, γεγονός που εξισορροπεί την αύξηση των θερμίδων από φαγητά και ποτά που παράγονται εκτός του σπιτιού.

Το παζλ των θερμίδων

Κι έτσι οδηγούμαστε σε ένα γρίφο: αν οι άνθρωποι αγοράζουν λιγότερες θερμίδες, και επομένως υποθετικά καταναλώνουν λιγότερες θερμίδες, πώς εξηγείται η αύξηση της παχυσαρκίας; Η αύξηση του βάρους προκύπτει από την θερμιδική ανισορροπία: δηλαδή όταν η ενέργεια που καταναλώνεται είναι μεγαλύτερη από αυτή που ξοδεύεται. Εάν υπήρξε κάμψη στο σύνολο των θερμίδων που αγοράστηκαν τα τελευταία 30 χρόνια, θα μπορούσε μια ακόμη μεγαλύτερη μείωση στο επίπεδο της φυσικής δραστηριότητας να εξηγεί την αύξηση της παχυσαρκίας;

Χαμηλή δραστηριότητα στη δουλειά

Αυτή την περίοδο συγκεντρώνονται νέα δεδομένα για τις δυσκολίες της αμειβόμενης εργασίας για να διερευνηθεί το θέμα αυτό. Με βάση δεδομένα από έρευνα εργατικού δυναμικού στη Βρετανία που εξετάζει αντιπροσωπευτικό δείγμα ανεξάρτητων εργασιακών συνθηκών, δείχνει ότι έχουν σημειωθεί σημαντικές μεταβολές στη φύση της εργασίας. Τα τελευταία 30 χρόνια παρατηρείται μεγάλη στροφή προς καθιστική εργασία. Αυτή η αλλαγή παρατηρείται σε πολλές χώρες, αλλά είναι ιδιαίτερα τονισμένη στην Αγγλία, λόγω της έντονης στροφής της οικονομίας προς τον τομέα των υπηρεσιών.

Η αλλαγή στην σωματική κόπωση που προκαλεί η εργασία καθημερινά έγινε αντικείμενο μελέτης από αρκετούς ερευνητές (και σε άλλες χώρες). Οι Lakdawalla και Philipson (2005, 2007, 2009), ισχυρίζονται ότι η πτώση στην σχετιζόμενη με την εργασία φυσική δραστηριότητα παίζει σημαντικό ρόλο στην αύξηση του βάρους και ίσως συμμετέχει μέχρι και κατά 60% στην αύξηση του βάρους στις ΗΠΑ. Δύο άλλες πρόσφατες έρευνες επίσης υποστηρίζουν την ίδια άποψη για τις ΗΠΑ (Ladabaum 2014 / Sturm και An 2008).

Οι Finkelstein και Zuckerman (2008) συνδέουν την αύξηση της παχυσαρκία στις ΗΠΑ με τον συνδυασμό του μειωμένου κόστους των τροφών (ειδικά των επεξεργασμένων τροφών με πολλές θερμίδες) και την αύξηση της χρήσης της τεχνολογίας που ενισχύει την παραγωγικότητα αλλά και την καθιστική ζωή. Ωστόσο, αυτές οι έρευνες ποτέ δεν έδωσαν ιδιαίτερη έμφαση στο ρόλο της φυσικής δραστηριότητας και η τεχνολογική πρόοδος δεν έγινε αντικείμενο ιδιαίτερης προσοχής από την επιστημονική κοινότητα και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης -όπως η αύξηση των θερμίδων.

Η αλλαγή στα εργασιακά ήθη είχε τεράστιο αντίκτυπο, διότι η εργασία αντιστοιχεί σε μεγάλο μερίδιο του χρόνου του μέσου ανθρώπου. Επιπροσθέτως, έχει αλλάξει και η εργασιακή συμπεριφορά ανά φύλο: οι γυναίκες που συμμετέχουν στο εργατικό δυναμικό της ηλικιακής ομάδας 25-64 ετών αυξήθηκε από 55% σε 69% στο διάστημα μεταξύ 1980 και 2009, με ιδιαιτέρως σημαντική αύξηση μεταξύ των νεότερων γυναικών (ηλικίας 25-39 ετών). Οι ώρες εργασίας παρέμειναν περίπου 26-27 ανά εβδομάδα κατά μέσο όρο, αλλά αυξήθηκαν για τις γυναίκες από 45-49 ετών. Το ίδιο διάστημα, οι άνδρες μείωσαν τις ώρες εργασίας τους κατά 9,3%.

Για τους άνδρες και οι δύο αλλαγές στην ποσότητα του χρόνου που ξοδεύεται στην εργασία και σε όλο και πιο καθιστικές ασχολίες οδήγησε σε μειωμένη δραστηριότητα στη δουλειά. Οι γυναίκες, αντιθέτως, αύξησαν το χρόνο που ξοδεύουν στην αγορά εργασίας, αλλά η κόπωση της εργασίας μειώθηκε εξίσου με αυτή των ανδρών.

Για να κατανοήσουμε τις επιπλοκές που είχε αυτό στο βάρος πρέπει να γνωρίζουμε τα είδη των δραστηριοτήτων των γυναικών που υποκαταστάθηκαν (ήταν περισσότερο ή λιγότερο κοπιαστικές;). Πρέπει να γνωρίζουμε τι έγινε με τις άλλες δραστηριότητες της καθημερινότητας.

Χαμηλή δραστηριότητα στο σπίτι

Με το πέρασμα των χρόνων, οι εργαζόμενες γυναίκες αύξησαν τον χρόνο που δαπανούν στην αγορά εργασίας κι έτσι μείωσαν το χρόνο που αφιερώνουν σε άλλες δραστηριότητες από 60 σε 54%, Επίσης μείωσαν το χρόνο που αφιέρωναν σε κοπιαστικές οικιακές εργασίες κατά 4%. Κατά μέσο όρο, οι οικιακές εργασίες είναι πιο κοπιαστικές από αυτές που καλούνται να εκτελέσουν στην αγορά εργασίας, γεγονός που οδηγεί σε συνολική μείωση των κοπιαστικών δραστηριοτήτων στην καθημερινότητα.

Οι άνδρες μείωσαν το χρόνο που ξοδεύουν στην αγορά εργασίας τα τελευταία 30 χρόνια, αλλά η αντίστοιχη αύξηση του χρόνου ενασχόλησής τους με τις οικιακές εργασίες δεν ήταν ανάλογη -αντί για κοπιαστικές εργασίες στο σπίτι όπως συντήρηση και μαστορέματα στράφηκαν σε εργασίες μικρότερης έντασης όπως η φροντίδα των παιδιών και τα ψώνια.

Γενικώς, οι αλλαγές στη φύση και ο χρόνος που αφιερώνεται στις οικιακές εργασίες συμβάλλουν στην πτώση της φυσικής δραστηριότητες τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες. Επιπλέον, υπάρχουν και άλλες αλλαγές στον τρόπο που γίνεται η διαχείριση του ελεύθερου χρόνου -για παράδειγμα, αυξήθηκε ο χρόνος που αφιερώνεται στην τηλεόραση και παρότι οι γυναίκες αφιερώνουν περισσότερο χρόνο σε αθλητικές δραστηριότητες και γυμναστική, ο χρόνος αυτός είναι πολύ λίγος στο σύνολο της δραστηριότητάς τους.

Εξορθολογίκευση της αύξησης του βάρους

Συνολικά, διαπιστώνεται ότι οι μειώσεις στη φυσική δραστηριότητα εντός και εκτός χώρου εργασίας έχει αντισταθμίσει τη μείωση των θερμίδων. Πέρα από την ερμηνεία της αύξησης της παχυσαρκίας, η έρευνα αυτή δείχνει ότι η αγορά εργασίας μπορεί να επηρεάσει και τα είδη των τροφών που καταναλώνουμε. Τα νοικοκυριά που ξοδεύουν περισσότερο χρόνο στο χώρο εργασίας αγοράζουν περισσότερα τυποποιημένα τρόφιμα. Τρώνε πιο συχνά σε εστιατόρια και fast food και παραγγέλνουν απ’ έξω.Τα επεξεργασμένα τρόφιμα γενικώς είναι πιο ακριβά από το σπιτικό φαγητό και αυτό σημαίνει ότι τα ποσά που δαπανώνται για την τροφή δεν αντανακλούν απαραιτήτως την ποσότητα των θερμίδων που καταναλώνουμε.

Τι επιπτώσεις όμως μπορεί να έχει αυτή η έρευνα στην στρατηγική προσέγγισης της διατροφής; Σίγουρα δεν σημαίνει ότι πρέπει να εγκαταλείψουμε την προσπάθεια ελέγχου της ποσότητας των θερμίδων που προσλαμβάνουμε ημερησίως, στο πνεύμα της οποίας κινείται και η πρόσφατη αύξηση του φόρου στα ζαχαρούχα αναψυκτικά στη Βρετανία. Οι άνθρωποι τρώνε πολύ δεδομένου του χαμηλού (και συνεχώς μειούμενου) επιπέδου φυσικής δραστηριότητας στο χώρο εργασίας αλλά και στο σπίτι. Αυτό δεν σημαίνει ότι η φυσική δραστηριότητα και οι θερμίδες συνδέονται με δυνητικά σύνθετους τρόπους και είναι σημαντικό να κατανοήσουμε καλύτερα τι συμβαίνει και τι επιπτώσεις έχει στη συμπεριφορά ώστε να διαμορφώσουμε σωστά τον τρόπο προσέγγισης της διατροφής μας.

Πηγή: World Economic Forum